هو العلیم الحکیم
مقدمه:
امیر مؤمنان (ع) می‌فرماید : «اعْقِلُوا الْخَبَرَ إِذَا سَمِعْتُمُوهُ عَقْلَ رِعَایةٍ لَا عَقْلَ رِوَایةٍ، فَإِنَّ رُوَاةَ الْعِلْمِ کثِیرٌ وَ رُعَاتَهُ قَلِیل»: یعنی هر حدیث و روایتی که می‌شنوید، در معنای آن تأمل کنید، در زیر و بالای آن بیندیشید، و در آن پژوهش نمایید تا آن‌را نیک بفهمید؛ و تنها به دریافت لفظ روایت بسنده نکنید، زیرا روایت‌گران و نقل‌کنندگان دانش[و علم دین] بی‌شمارند، ولی رعایتکنندگان حقّ علم و پاس داران راستین آن اندکند به شمار.[1]
همو(ع) می‌فرماید: «عَلَیکمْ بِالدِّرَایاتِ لَا بِالرِّوَایات، هِمَّةُ السُّفَهَاءِ الرِّوَایةُ، وَ هِمَّةُ الْعُلَمَاءِ الدِّرَایةُ: بر شما باد به فهمیدنِ [احادیث] نه روایت کردن آن‌ها. همت نابخردان نقل کردن است و همّت دانایان فهمیدن.»[2] و در نقل دیگری در ادامه‌ی آن آمده است «فلخبر تدریه خیر من ألف خبر ترویه: یک حدیث بفهمی بهتر است از آن که هزار حدیث [نفهمیده] نقل کنی.»[3]
ما در بسیاری از دعاهایی که می‌خوانیم، مانند دعای کمیل یا زیارت عاشورا یا حتی دعای سلامتی امام زمان، خیلی تفکر نمی‌کنیم، و حتی گاه معنای کلماتی که به کار می‌بریم را نمی‌دانیم... نمی‌دانیم «امن یجیب» یعنی چه، و الا این‌طور نمی‌خواندیمش... امیدوارم بتوانم در آینده برخی از نکاتی که -به گمانم- اکثر مردم در ادعیه‌ای که بسیار تکرار می‌کنند، ولی دقیق متوجه نمی‌شوند را بازگو کنم. عجالتاً به مناسبت ایام محرّم دو نکته در مورد زیارت عاشورا یادآوری می‌کنم (یادم هست که چند سال پیش ۱۱ فراز از زیارت عاشورا که برایم جای سؤال داشت را نوشتم، و راجع به آن‌ها تفکر و تحقیق نمودم... دو موردش را این‌جا می‌نویسم)
۱- فراز معروفی در زیارت عاشورا هست، که در غیر زیارت عاشورا هم در منابر و ... خوانده می‌شود: «اَلسَّلامُ عَلَی الْحُسَینِ وَ عَلی عَلِی بْنِ الْحُسَینِ وَ عَلی اَوْلادِ الْحُسَینِ عَلی اَصْحابِ الْحُسَینِ»؛
تا به حال فکر کرده‌اید منظور از «علی ابن الحسین» در این فراز کیست؟ علی اکبر است یا علی اوسط (امام سجاد)؟
توضیح: در شرایطی که معاویه لعن علی(ع) را در منابر مرسوم کرده بود و گذاشتن نام علی بر فرزندان عار بود، امام حسین(ع) سه پپسر داشتند، و نام هر سه‌ی آن‌ها را «علی» گذاشتند: علی بزرگه، علی کوچیکه، علی متوسط (علی اکبر، علی اصغر، علی اوسط)
پاسخ: ممکن است در ابتدا به نظر برسد که با توجه به ترتیب سلام‌ها، ابتدا به امام حسین سلام فرستاده شده است، سپس به فرزند معصومش امام سجاد، سپس به دیگر فرزندان -غیر معصوم- امام حسین، و سپس به یاران امام حسین، و در این‌جا رعایت ادب اقتضای این را دارد که امام معصوم را پیش از دیگر فرزندان امام حسین قرار داد.
ولی به نظر می‌رسد پاسخ صحیح این باشد که منظور از «علی بن الحسین» در این‌جا حضرت علی اکبر باشد؛ با توجه به قزائن زیر:
۱) زیارت عاشورا و سایر زیارت‌های امام حسین(ع) که در مفاتیح دیده می‌شود، در اصل زیارت‌نامه‌هایی برای زیارت از نزدیک (در کربلا و حائر حسینی) هستند. [در مورد زیارت امامان معصوم از دور، به زودی در پست دیگری سخن خواهم گفت] در هر مکانی زیارت مدفونان در همان محل خوانده می‌شود؛ پس در کربلا بر عاشوراییان و کربلاییان سلام فرستاده می‌شود؛ ولی امام سجاد در کربلا به خاک سپرده نشده است، بلکه مضجع ایشان در بقیع(مدینه) است، و در آن‌جا زیارت‌نامه‌ای مخصوص به خود دارند.
۲) فضای عمومی زیارت عاشورا و سلام هایی که به شخصیت‌های مطرح در آن حماسه داده می شود، ناظر به شهدای برزگ آن حماسه است و این زیارت اخصاصی شهدای کربلاست. پس منظور از فرزندان و یاران امام حسین(ع) هم فرزندان و یارانی است که در کربلا همراه حضرت به شهادت رسیده‌اند و کنار ایشان دفن شده‌اند، نه همه فرزندان و همه یاران آن حضرت؛ در حالی که امام سجاد در کربلا به شهادت نرسیده اند، و زیارتی برای ایشان در کربلا وارد نشده است. (دیگر یاران و فرزندان امام هر چند که بلندمرتبه[تر] و شایسته سلام باشند، در این مقام مورد توجه ما نیستند)
۳) در این‌که چرا به حضرت علی اکبر جداگانه و به طور ویژه سلام فرستاده می‌شود باید گفت: برجستگی و جذابت شخصیت، خلق و سیمای علی اکبر، او را نسبت به یاران و فرزندان ممتاز ساخته بود. حضرت سید الشهدا(علیه السلام) فرمودند: حضرت علی اکبر شبیه‌ترینِ مردم، به پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) است، از لحاظ خَلق(چهره) و اخلاق و منطق. (البته این را نباید در قیاس با شخصیت حضرت سجاد(ع) در نظرگرفت، چون ایشان امام و معصوم بودند، و غیر قابل مقایسه با دیگران.) ویژگی خاص علی اکبر سبب شد که در چگونگی دفن یاران و اهل بیت امام، علی اکبر، به صورت ممتاز از فرزندان و اصحاب، در زیر پای پدر دفن گردد و امروزه نیز دو ضلع از 6 ضلع ضریح امام حسین(ع) مربوط به این فرزند عزیز است.
۴) با دقت در زیارتنامه‌های دیگر امام حسین، مشاهده می‌شود که معمولا زیارت مخصوص علی اکبر پس از زیارت امام حسین(ع) و پیش از زیارت شهدا خوانده می شود، این نکته هم می‌تواند قرینه‌ای خوبی باشد.
۵) در تاریخ‌ها و مقتل‌ها نقل شده است که وقتی اسیران کربلا را به دارالإماره کوفه وارد کردند، ابن زیاد از امام سجاد پرسید: نام تو چیست؟ حضرت فرمودند: علی بن الحسین. ابن زیاد با بی‌شرمی کفت: مگر خدا علی بن الحسین را [در کربلا] نکشت؟! امام(ع) فرمودند: من برادر بزرگتری داشتم که نام او هم علی بود، و شما او را کشتید(یا: مردم او را کشتند). از این مطلب هم به نظر می‌رسد علی بن الحسین مشهور همان علی اکبر بوده است؛ هر چند از زیرکی نباید گذشت، که شاید می‌خواسته حضرت را به گمان خود کوچک کند.
۲- در فراز «اَلسَّلامُ عَلَیکَ یا اَبا عَبْدِ اللَّهِ وَ عَلَی الْاَرْواحِ الَّتی حَلَّتْ بِفِنائکَ»، این «ارواح التی حلت بفِنائک» به چه معناست؟ در ترجمه‌ها نوشته «کسانی که به آستانت فرود آمدند». منظور کسانی است که به زیارت امام(ع) می‌آیند؟ یا کسانی که در شهر کربلا نزدیک مقبره ایشان خاک شده‌اند؟ یا کسانی که در وجود حسین فانی شدند، و جانشان را در راه او دادند (یاران حسین)؟
کلمه «فِناء» با کلمه «فَناء» متفاوت هستند. «فِناء» در مورد خانه، مسجد، کعبه، مزار و مانند آن به کار می رود: به محدوده‌ی اطراف خانه یا مسجد یا مزار یا ... فِناء الدار، فِناء الکعبه و ... گفته می شود.[4] در فارسی هم مثلا می‌گویند «به پیشگاه مقام معظم رهبری تسلیت گفت»، یا به جای این‌که بگویند امام علی، می‌گویند «حضرت امام علی». در واقع گوینده خود را با این کلمه چنان نشان می‌دهد که کوچکتر از آن است که با مخاطب گفتگو کند، بلکه به آستان درگاه وی خطاب می‌کند؛ هر چند امروزه در اثر کثرت استعمال معنی «آقا» به خود گرفته است. کلمات دیگر شبیه به آن عبارتند از: درگاه، پیشگاه، آستان، آستانه، جناب، ساحت؛ که تقریبا همگی به معنای آستانه‌ی درب ساختمان است.[5] کلمه «فَناء» به معنی نابودی است،[6] و این‌جا ربطی به فانی شدن در وجود امام(ع) ندارد. پس جمله مورد بحث به معنای «روان‌هایی که در آستان و جوار قرب تو جای گرفتند» است. پس باید منظور کسانی باشد که در رکاب ایشان به شهادت رسیده، و در کنار ایشان دفن گردیدند، نه دیگر مدفونان در کربلا.
ضمنا گفته شده «ارواحی که ...» و طبیعتا باید منظور مردگان باشد، نه زندگان(زائران مورد نظر نیستند).
نکته ۱: گر چه بدن و جسم شهدای کربلا هم در کنار امام حسین(ع) و در آستان حضرتش به خاک سپرده شده است، ولی چرا این‌جا بر ارواح آن‌ها سلام شده است؟ غیر از نکته‌ای که در بالا گفته شد، دوستی می‌گفت ممکن است دلیل این باشد که شهدای کربلا آن‌قدر فارغ از جسمانیات بوده‌اند که گویا یکپارچه روح شده باشند، و روح‌شان بر جسمشان غلبه داشته باشد... اگر توانسته باشم خوب توضیح دهم.
نکته ۲: از این‌که گفته «کسانی که در آستان تو جای گرفتند» می‌توان از شواهد و قرائن دیگری باشد که نشان دهد منظور از «علی‌بن الحسین» -در پرسش اول- همان علی‌اکبر است که در کنار حضرت امام حسین(ع) به شهادت رسیده و دفن شده است.
[1] نهج‌البلاغه چاپ صبحی صالح، حکمت 98.
[2] کنز الفوائد، ج ۲، ص ۳۱؛ سرائر، ص ۶۴۰؛ منیة المرید، ص ۳۷۰.
[3] اعلام الدین، ص ۹۵؛ غیبة نعمانی، ص ۲۲.
[4] لسان العرب، ج 15، ص 165 و مجمع البحرین، ج 1، ص 332.
[5] ر.ک. لغت‌نامه دهخدا ذیل هر مدخل.
[6] لسان العرب ج 15، ص 162 و مجمع البحرین ج 1، ص 333.
